W Polsce funkcjonują dwa systemy orzecznicze:

1. do celów pozarentowych,
   
2. do celów rentowych.

Orzecznictwo do celów pozarentowych - prowadzone przez powiatowe zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności.

Orzecznictwo do celów rentowych - prowadzone przez lekarzy orzeczników ZUS oraz komisje lekarskie ZUS. Szczególnymi grupami są rolnicy i ich rodziny - podlegają oni lekarzom rzeczoznawcom i komisjom lekarskim Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS), a także tzw. służby mundurowe (policjanci, żołnierze, celnicy) i ich rodziny - podlegają komisjom lekarskim MON lub MSWiA.

Powiatowe Zespoły ds. Orzekania o Niepełnosprawności

Orzekają niepełnosprawność osób dorosłych (dla osób powyżej 16 r.ż.) i od 1.01.2002 r. również niepełnosprawność dzieci.

Obowiązują 3 stopnie niepełnosprawności dla osób powyżej 16 r.ż.:

• znaczny,
  
• umiarkowany,
  
• lekki.

Do znacznego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagającą, w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji. Niezdolność do samodzielnej egzystencji oznacza naruszenie sprawności organizmu w stopniu uniemożliwiającym zaspokajanie bez pomocy innych osób podstawowych potrzeb życiowych, za które uważa się przede wszystkim samoobsługę, poruszanie się i komunikację.

Do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej lub wymagającą czasowej albo częściowej pomocy innych osób w celu pełnienia ról społecznych.

Zaliczenie do znacznego albo umiarkowanego stopnia niepełnosprawności danej osoby, nie wyklucza możliwości zatrudnienia tej osoby u pracodawcy niezapewniającego warunków pracy chronionej, w przypadku uzyskania pozytywnej opinii Państwowej Inspekcji Pracy o przystosowaniu przez pracodawcę stanowiska pracy do potrzeb osoby niepełnosprawnej.

Do lekkiego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu, powodującej w sposób istotny obniżenie zdolności do wykonywania pracy, w porównaniu do zdolności, jaką wykazuje osoba o podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełną sprawnością psychiczną i fizyczną, lub mająca ograniczenia w pełnieniu ról społecznych dające się kompensować przy pomocy wyposażenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze lub środki techniczne.

Dodatkowo, rodzaje niepełnosprawności oznaczane są według ustalonych kodów:

01-U - upośledzenie umysłowe
02-P - choroby psychiczne
03-L - zaburzenia głosu, mowy i choroby słuchu
04-O - choroby narządu wzroku
05-R - upśledzenie narządu ruchu
06-E - epilepsja
07-S - choroby układu oddechowego i krążenia
08-T - choroby układu pokarmowego  
09-M - choroby układu moczowo-płciowego
10-N - choroby neurologiczne
11-I - inne, w tym schorzenia: endokrynologiczne, metaboliczne, zaburzenia enzymatyczne, choroby zakaźne i odzwierzęce, zeszpecenia, choroby układu krwiotwórczego

Osoby, które nie ukończyły 16 roku życia zaliczane są do osób niepełnosprawnych, jeżeli mają naruszoną sprawność fizyczną lub psychiczną o przewidywanym okresie trwania powyżej 12 miesięcy, z powodu wady wrodzonej, długotrwałej choroby lub uszkodzenia organizmu, powodującą konieczność zapewnienia im całkowitej opieki lub pomocy w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych w sposób przewyższający wsparcie potrzebne osobie w danym wieku.

Odwołania

Od orzeczenia można się odwołać w terminie 14 dni od doręczenia orzeczenia do Wojewódzkiego Zespołu do Spraw Orzekania o Niepełnosprawności za pośrednictwem powiatowego zespołu, który wydał orzeczenie. Z kolei od tego orzeczenia przysługuje odwołanie do Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych za pośrednictwem wojewódzkiego zespołu.
Postępowanie w takich sprawach jest wolne od opłat sądowych.

Lekarz orzecznik Zakładu Ubezpieczeń Społecznych

Orzeka dla celu ustalenia prawa do renty.

Obowiązują 3 rodzaje orzeczeń:

• całkowita niezdolność do pracy i niezdolność do samodzielnej egzystencji - traktowane jest na równi z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności,
  
• całkowita niezdolność do pracy - traktowane jest na równi z orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności,
  
• częściowa niezdolność do pracy oraz celowość przekwalifikowania - traktowane jest na równi z orzeczeniem o lekkim stopniu niepełnosprawności.

Odwołania

Od decyzji ZUS przysługuje odwołanie do Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych.

Lekarz rzeczoznawca Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego

Orzeka o stałej albo długotrwałej niezdolności do pracy osób w gospodarstwie rolnym i uznaje je za niepełnosprawne, z tym że:

• osoby, którym przysługuje zasiłek pielęgnacyjny, traktuje się jako zaliczone do znacznego stopnia niepełnosprawności,
  
• pozostałe osoby traktuje się jako zaliczone do lekkiego stopnia niepełnosprawności.

Odwołania

Od decyzji KRUS przysługuje odwołanie do Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych.

Komisje Inwalidztwa i Zatrudnienia

Do roku 1998 istniały Komisje Inwalidztwa i Zatrudnienia. Ich orzeczenia są jednak nadal aktualne i obowiązują, jeśli zostały wydane na okres stały.

KIZ-y zaliczały do jednej z trzech grup inwalidów:

• I grupy - jest równoznaczna ze znacznym stopniem niepełnosprawności,
  
• II grupy - jest równoznaczna z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności,
  
• III grupy - jest równoznaczna z lekkim stopniem niepełnosprawności.

Równoważność zapisów stopni niepełnosprawności w obecnym i byłym systemie orzecznictwa

Źródło: Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.), ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. Nr 162, poz. 1118 z późn. zm.), ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267 z późn. zm.), ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. Nr 7, poz. 25 z 1998 r. z późn. zm.), rozporządzenie MGPiPS z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności (Dz. U. Nr 139, poz. 1328).